ส่วนที่ ๒
องค์กรปกครองคณะสงฆ์
ตามพระราชบัญญัติ ฯ พุทธศักราช ๒๔๘๔
—————————–
องค์กรปกครองคณะสงฆ์แบบที่ ๒ เป็นองค์กรตามพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พุทธศักราช ๒๔๘๔ ซึ่งตราขึ้นหลังจากที่ทางราชอาณาจักรเปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบราชาธิปไตยเป็นระบอบประชาธิปไตย ซึ่งมีองค์พระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข ดังนั้น บทบัญญัติจัดองค์กรจึงมีรูปแบบอนุวัตรตามการปกครองทางราชอาณา-จักร ดังนี้
๑. ผู้บัญชาการ ได้แก่ สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก ซึ่งเป็นประมุขสงฆ์หรือผู้บัญชาการคณะสงฆ์สูงสุด แต่ทรงบัญชาการคณะสงฆ์ ๓ ทาง คือ
๑) ทรงบัญญัติสังฆาณัติโดยคำแนะนำของสังฆสภา
๒) ทรงบริหารการคณะสงฆ์ทางคณะสังฆมนตรี
๓) ทรงวินิจฉัยอธิกรณ์ทางคณะวินัยธร
๒. องค์กรบัญญัติสังฆาณัติ
องค์กรนี้ มีหน้าที่พิจารณาร่างสังฆาณัติหรือถวายคำแนะนำในการบัญญัติสังฆาณัติ เรียกว่า “สังฆสภา” โดยมีประธานสังฆสภาเป็นหลัก สมาชิกของสังฆสภามีจำนวนไม่เกิน ๔๕ รูป ประกอบด้วย
๑) พระเถระชั้นธรรมขึ้นไป
๒) พระคณาจารย์เอก
๓) พระเปรียญเอก
ถ้ามีมากเกิน ให้เป็นสมาชิก ๑) ๒) และ ๓) ตามลำดับอาวุโส กรมการศาสนาทำหน้าที่สำนักเลขาธิการสังฆสภา องค์กรนี้ทำหน้าที่คล้ายรัฐสภาของทางราชอาณาจักร แต่วงงานมีจำกัด มิใช่จะถวายคำแนะนำในการบัญญัติสังฆาณัติได้โดยอิสระ เพราะมีมาตรา ๒๑ ล้อมกรอบไว้
อนึ่ง เพื่อดำเนินกิจการหรือพิจารณาสอบสวนข้อความอันอยู่ในวงงานของสังฆ-สภาหรืออันเกี่ยวกับการคณะสงฆ์ สังฆสภามีอำนาจตั้งคณะกรรมาธิการได้ ๒ รูปแบบ แต่มีหลายคณะได้ คือ
๑) คณะกรรมาธิการสามัญ
๒) คณะกรรมาธิการวิสามัญ
๓. องค์กรบริหารการคณะสงฆ์ แยกเป็น
๑) องค์กรบริหารการคณะสงฆ์ส่วนกลาง ได้แก่ศูนย์กลางการบริหารการคณะสงฆ์และการพระศาสนา เฉพาะกิจการรวมทั่วไปอยู่ในความรับผิดชอบของคณะสังฆมนตรี ซึ่งมีสังฆนายกเป็นหัวหน้าคณะ จัดงานลักษณะเดียวกันเข้าในองค์กรหรือหน่วยงานหนึ่ง ๆ แยกหน่วยงานหลักเป็น ๔ องค์การ คือ
(๑) องค์การปกครอง
(๒) องค์การศึกษา
(๓) องค์การเผยแผ่
(๔) องค์การสาธารณูปการ
แต่ละองค์การมีสังฆมนตรีว่าการรูปหนึ่ง เป็นผู้บังคับบัญชารับผิดชอบ และมีสังฆมนตรีช่วยว่าการ เป็นผู้ช่วยบังคับบัญชารับผิดชอบ มีเลขานุการสังฆมนตรีเป็นผู้สนองงานการเลขานุการ และมีหัวหน้าพระธรรมธรและผู้ช่วยหัวหน้าพระธรรมธร อยู่ในสังกัดองค์กรปกครองอีก
อนึ่ง การบริหารการคณะสงฆ์ในส่วนกลางนี้ ยังมีองค์กรพิเศษอีก ๑ องค์กร คือกรรมการสังฆาณัติระเบียบพระคณาธิการ (ก.ส.พ.) ซึ่งมีสังฆนายกเป็นประธาน ก.ส.พ. และมีสังฆมนตรีรูปหนึ่งเป็นเลขาธิการ ก.ส.พ.
๒) องค์กรบริหารการคณะสงฆ์ส่วนภูมิภาค ได้แก่พื้นที่หรือเขตบริหารการคณะสงฆ์และการพระศาสนาในส่วนภูมิภาค มี ๔ ชั้นคือ
(๑) ภาค มีเจ้าคณะตรวจการเป็นผู้บังคับบัญชา และมีเจ้าคณะตรวจการผู้ช่วย เป็นผู้ช่วย
(๒) จังหวัด มีกรรมการสงฆ์ประจำองค์การทั้ง ๔ โดยเจ้าคณะ
จังหวัดซึ่งสังกัดองค์การปกครองเป็นประธานคณะกรรมการสงฆ์ และให้มีพระธรรมธรจังหวัด อยู่ในสังกัดองค์การปกครอง
(๓) อำเภอ มีกรรมการสงฆ์ประจำองค์การทั้ง ๔ โดยมีเจ้าคณะอำเภอซึ่งสังกัดองค์การปกครอง เป็นประธานคณะกรรมการสงฆ์
(๔) ตำบล มีเจ้าคณะตำบลเป็นผู้บังคับบัญชา
๓) วัด เป็นองค์กรต่ำสุดและเป็นองค์กรหลัก เป็นฐานรองรับกิจการคณะสงฆ์และการพระศาสนา เป็นหน่วยบริหารและจัดกิจการโดยตรง มีเจ้าอาวาสเป็นผู้บังคับบัญชา รองเจ้าอาวาสและผู้ช่วยเจ้าอาวาส เป็นผู้ช่วย
อนึ่ง ผู้ดำรงตำแหน่งสังฆมนตรี เลขานุการสังฆมนตรี หัวหน้าพระธรรมธรและผู้ช่วยหัวหน้าพระธรรมธร จัดเป็น “พระคณาธิการส่วนกลาง” ส่วนเจ้าคณะตรวจการ เลขานุการเจ้าคณะตรวจการ กรรมการสงฆ์จังหวัด พระธรรมธรจังหวัด กรรมการสงฆ์อำเภอ เลขานุการคณะกรรมการสงฆ์จังหวัด เลขานุการคณะกรรมการสงฆ์อำเภอ เจ้าคณะตำบล เจ้าอาวาส รองเจ้าอาวาสและผู้ช่วยเจ้าอาวาส เป็น “พระคณาธิการส่วนภูมิภาค”
๔. องค์กรวินิจฉัยอธิกรณ์
องค์กรนี้ ทำหน้าที่วินิจฉัยอธิกรณ์ มีประธานคณะวินัยธรเป็นผู้รับผิดชอบในงานธุรการของคณะวินัยธรทุกชั้น และเป็นหัวหน้าคณะวินัยธรชั้นฎีกาโดยตำแหน่ง คณะวินัยธรมี ๓ ชั้นคือ
๑) คณะวินัยธรชั้นต้น
๒) คณะวินัยธรชั้นอุทธรณ์
๓) คณะวินัยธรชั้นฎีกา
คณะวินัยธรทุกชั้นอยู่ในสังกัดสมเด็จพระสังฆราช อนึ่ง ผู้ดำรงตำแหน่งในองค์กรบัญญัติสังฆาณัติและองค์กรวินิจฉัยอธิกรณ์ มิได้เป็นพระคณาธิการ เพราะมิใช่ผู้บริหารการคณะสงฆ์