ส่วนที่ ๓
องค์กรปกครองคณะสงฆ์
ตามพระราชบัญญัติ ฯ พ.ศ. ๒๕๐๕
——————
องค์กรปกครองคณะสงฆ์แบบที่ ๓ เป็นองค์กรตามพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. ๒๕๐๕ ซึ่งตราขึ้นในภาวะที่บ้านเมืองอยู่ในระยะปฏิวัติและอยู่ในระยะกาลที่ได้มีพระราชบัญญัติคณะสงฆ์มาแล้ว ๒ ฉบับ ครั้นเมื่อตราพระราชบัญญัติฉบับนี้ คงได้ทบทวนพระราชบัญญัติ ๒ ฉบับ เทียบเคียงแล้วยึดเอาโครงสร้างองค์กรของฉบับที่ ๑ เป็นหลัก เอาส่วนประกอบขององค์กรของฉบับที่ ๒ บางส่วนมาผสม โดยปรับปรุงให้มีความเหมาะสมยิ่งขึ้น จึงได้รูปแบบองค์กรดังนี้
๑. ผู้บัญชาการ ได้แก่สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก เป็นองค์ประมุขสงฆ์และเป็นผู้บัญชาการคณะสงฆ์สูงสุด ทรงบัญชาการคณะสงฆ์ทางมหาเถร-สมาคม ตามอำนาจแห่งกฎหมายและพระธรรมวินัย ทั้งนี้ เพื่อความเจริญรุ่งเรืองแห่งพระพุทธศาสนา
๒. องค์กรปกครองคณะสงฆ์ส่วนกลาง แยกเป็น ๒ คือ
๑) มหาเถรสมาคม ได้แก่องค์กรปกครองคณะสงฆ์สูงสุด ซึ่งเป็นองค์กรหลัก ประกอบด้วย
(๑) สมเด็จพระสังฆราช ทรงดำรงตำแหน่งประธานกรรมการโดยตำแหน่ง
(๒) สมเด็จพระราชาคณะ เป็นกรรมการโดยตำแหน่ง
(๓) พระราชาคณะที่ทรงแต่งตั้ง (ไม่เกิน ๑๒ รูป) เป็นกรรมการ
ลักษณะดำเนินกิจการ
(๑) ประธานกรรมการ เป็นผู้บังคับบัญชารับผิดชอบ
(๒) อธิบดีกรมการศาสนา เป็นเลขาธิการมหาเถรสมาคมโดยตำแหน่ง
(๓) กรมการศาสนาทำหน้าที่สำนักเลขาธิการ
(๔) องค์กรย่อย เป็นหน่วยบริหารและจัดกิจการแทน
๒) องค์กรย่อยในส่วนกลาง
(๑) เขตปกครองคณะสงฆ์ ได้แก่เขตปกครองสงฆ์ในนิกายนั้น ๆ แยกตามคณะมีดังนี้
ก. หน (ม) – เจ้าคณะใหญ่เป็นผู้บังคับบัญชา
ข. คณะ (ธ) – เจ้าคณะใหญ่เป็นผู้บังคับบัญชา
มีเลขานุการสนองงานการเลขานุการ เฉพาะเจ้าคณะใหญ่ จัดเป็น “พระสังฆาธิการ”
(๒) คณะกรรมการฝ่ายต่าง ๆ ของมหาเถรสมาคม
ก. คณะกรรมการฝ่ายปกครอง
ข. คณะกรรมการฝ่ายศาสนศึกษา
ค. คณะกรรมการฝ่ายศึกษาสงเคราะห์
ง. คณะกรรมการฝ่ายเผยแผ่พระพุทธศาสนา
จ. คณะกรรมการฝ่ายสาธารณูปการ
ฉ. คณะกรรมการฝ่ายสาธารณสงเคราะห์
(๓) คณะกรรมการและคณะอนุกรรมการอื่น ๆ (มีจำนวนมากคณะ)
(๔) กองงาน
ก. กองบาลีสนามหลวง
ข. กองธรรมสนามหลวง
ค. กองงานพระธรรมทูต
๓. องค์กรปกครองคณะสงฆ์ส่วนภูมิภาค ได้แก่เขตปกครองคณะสงฆ์ในส่วนภูมิภาคมี ๔ ชั้น คือ
๑) ภาค โดยปกติได้แก่พื้นที่ที่รวมกันเข้าหลายจังหวัดเป็นภาค มีเจ้าคณะภาคเป็นผู้บังคับบัญชา รองเจ้าคณะภาคเป็นผู้ช่วย
๒) จังหวัด โดยปกติได้แก่พื้นที่ที่รวมกันเข้าหลายอำเภอเป็นจังหวัด มีเจ้าคณะจังหวัดเป็นผู้บังคับบัญชา รองเจ้าคณะจังหวัดเป็นผู้ช่วย
๓) อำเภอ โดยปกติได้แก่พื้นที่ที่รวมกันเข้าหลายตำบลเป็นอำเภอ มีเจ้าคณะอำเภอเป็นผู้บังคับบัญชา รองเจ้าคณะอำเภอเป็นผู้ช่วย
๔) ตำบล โดยปกติได้แก่พื้นที่ที่รวมกันเข้าหลายวัดเป็นตำบล มีเจ้าคณะตำบลเป็นผู้บังคับบัญชา รองเจ้าคณะตำบลเป็นผู้ช่วย
๔. วัด เป็นองค์กรต่ำสุดและเป็นองค์กรหลัก และมีฐานะเป็นนิติบุคคล เป็นฐานรองรับกิจการคณะสงฆ์และพระศาสนา เป็นหน่วยบริหารและจัดกิจการโดยตรง มีเจ้าอาวาสเป็นผู้บังคับบัญชา รองเจ้าอาวาสและผู้ช่วยเจ้าอาวาสเป็นผู้ช่วยในกิจการทั่วไป ไวยาวัจกรเป็นผู้ช่วยงานการศาสนสมบัติ
อนึ่ง เจ้าคณะ รองเจ้าคณะ เจ้าอาวาส รองเจ้าอาวาสและผู้ช่วยเจ้าอาวาส เป็น “พระสังฆาธิการ” ส่วนเลขานุการเจ้าคณะ และเลขานุการรองเจ้าคณะ มิได้เป็นพระสังฆาธิการ